Jean-Paul Sartre është mendimtari kryesor i shekullit 20. Filozofi i njohur francez Bernard-Henri Lévy ka shkruar biografinë e krijuesit të teorisë së ekzistencializmit. Libri i tij «Shekulli i Sartr-it», konsiderohet si biografia më e suksesshme dhe më objektive që është shkruar ndonjëherë.
«Shekulli i Sartrit» (Le siécle de Sartre) quhet libri voluminoz i H – B Lévy-t, i cili me të drejtë nga kritika konsiderohet si kryevepra e biografive. «Lévy ka shkruar një libër që si të tillë deri tani askush s’ka mundur ta shkruajë: një gurthemel në fushën e intelektualizmit», shprehet i fascinuar komentuesi i njohur gjerman i biografive Georges Neuvecelle.
Për filozofin ekzistencialist Jean-Paul Sartre deri më tani janë shkruar qindra biografi, portrete, ese e shumëçka tjetër, përse Lèvy doli më i suksesshmi, ngadhënjeu mbi gjithë të tjerët duke bërë biografinë kapitale (deri më tani) mbi intelektualin, filozofin, shkrimtarin dhe njeriun më paradoksal të epokës sonë? Për arsye se ka qenë nxënësi i tij apo sepse më vonë u shndërrua në njërin nga kundërshtarët më të rreptë të filozofisë së tij?
«Isha tridhjetëvjeçar dhe para meje gjendej një kohë e pafundmë plotë iluzione, zhgënjime. E dija – dhe shpresoja – qysh atëherë se do të më mbetet kohë e mjaftueshme, se do të vijë një ditë kur do t’i hyjë në rrënjë historisë së komplikuar, paradoksale dhe të errët që mban emrin Sartre». Kjo është njëra ndër arsyet përse biografia e tij është kaq e suksesshme: Ai jo vetëm se ka jetuar në të njëjtën kohë me Sartre, ka mësuar te ai, porse edhe i vë vetes si detyrë jetësore zbërthimin, shpjegimin e filozofisë së tij. Një vendim që mund të merret vetëm një herë në jetë, posaçërisht kur ke të bësh me një gjigant si Jean – Paul Sartre.
SARTRE DHE BEAUVOIR
Lévy librin e tij e hap me përshkrimin e ditës së varrimit të Sartrit. Atë ditë prilli kur para banesës së filozofit në bulevardin Edgar Quinet grupe njerëzish qëndronin gati për të nisur marshin për në varrezat e Parisit. Vetë struktura e pjesëmarrësve në varrim, e cila është përbërë prej pakistanezëve, disidentëve sovjetikë, sindikalistëve të majtë, grupacioneve të djathta, përfaqësuesve të postës, afrikanëve dhe aziatëve demonstron faktin se fjala e Sartrit kishte prekur e bërë për vete jo vetëm të gjitha shtresat shoqërore të jetës franceze, por edhe se «fjalët» e tij kishin arrirë në çdo kontinent dhe tek çdo popull i globit.
Në parathënien e Lévy-t, natyrisht paragrafi më prekës është imazhi i asaj gruas që rri ulur në krye të varrit të hapur, ashtu e përhumbur dhe pa asnjë lot në fytyrë. Gruaja që për shkak të dashurisë ndaj Sartr-it sakrifikoi veten me statusin e të qenurit hije: Simone de Beauvoir. Ajo që edhe sot e kësaj dite vazhdon të paguajë «llogaritë e hapura morale» për shkak të jetës së saj konkubine me mendimtarin kryesor të shekullit. Është kjo ajo gjysma e rëndësishme e Sartr -it (sidomos pas verbërimit të pjesërishëm të Sartrit viteve të fundit të jetës së tij) aq kapitale me të cilën Lévy e shkruan kapitullin e parë të librit të tij: Sartër dhe gratë! Ose më konkretisht: Jean-Paul Sartre dhe Simone de Beauvoir. Analiza e autorit mbi këtë lidhje, mbi këtë dashuri sjell një pasqyrë reale që përmbys të gjitha spekulimet e deritanishme – e veçanërisht ato që dolën pas publikimit të letrave të zonjës Beauvoir – për «Le Grande Sartreuse» (sartresha e madhe – poashtu emër i një likeri, pijeje alkoolike), siç thirret me shpoti Beauvoir. Sipas Lévy kjo lidhje parasëgjithash ka qenë një përbashkim i dy intelektualëve të barabartë dhe më shumë ka qenë një dashuri filozofike se sa diç tjetër. Faktin se ka qenë kështu autori e ilustron me krijimtarinë e Simone de Beauvoir në kohën postsartrine, me shkrimet që nuk mund të jenë tablo mendimesh të filozofit, madje pjesërisht kapërcejnë në drejtim të kundërt botëkuptimet e tij
«EKZISTENCA I PARAPRINË ESENCËS»
Sartre dhe Stendali, Spinoza, Hegeli, Nietzsche, Gide, Bergsoni e deri te Martin Heideggeri. Autori i biografisë zbërthen ekskursionet e mendimtarit si dhe shpjegon përse ai nuk gjente tek asnjëra nga filozofit ekzistuese stacionin ku mund të pushonte duke pranuar si të vlefshëm kuptimin e tyre. Pse Sartre mendonte se teoritë e bëra mbi ekzistencializmin (Jaspers dhe Gabriel Marsel) s’vlenin fare. As teoria e «idolit» të tij Heidegger “Qenia dhe koha” nuk ishte ajo që ai kërkonte. Sartre nuk pranonte mendimin jaspersian se qenia është e kushtëzuar nga besimi, religjioni e as atë të Heidegger-it se identiteti racor, nacional e etnik qenka përcaktuesi i rolit të qenies në kohë. Ky mendon se njeriu ekziston para se të jetë, pra «ekzistenca paraprinë esencën». Së pari duhet të jesh e pastaj mund të zgjedhësh se nga çka do ta bësh të varur kuptimin e qenies sate. Lévy, që edhe vetë është një filozof me famë botërore dhe njihet si kundërshtar i teorisë sartriane, lavdëron këtë përkufizim të mësuesit të tij të dikurshëm si tejet logjik e praktik, sidomos në epokën moderne ku liritë njerëzore luajnë një rol të veçantë në zhvillimin e shoqërive.
«SHTETI MOBIL»
Lévy në kapituj të tërë përqendrohet në zbërthimin e atyre paradokseve të shumta të këtij filozofi, të cilat për shumkë janë kokëçarëse, të pakuptueshme, të papërcaktueshme. Ishte Sartri një skizofren që brenda një ditë barte me vete disa personalitete: herë komunist, herë përkrahës i diktaturave të djathta e kështu me radhë.
«Si mundej një filozof radikal e i majtë siç ishte Sartri të gjej frymëzim tek teoritë e dyshimta të Martin Heidegger -it? Si mundej Sartri i Revoltës, i cili me përkushtim kishte përkrahur nacionalistët algjerianë në luftën e tyre për pavarësi, të bëhet një zëdhënës po aq fanatik i Fidel Castros? Si kishte mundësi t’i quajë hungarezët “popull i papjekur” kur ata, gjatë vitit 1956, u çuan kundër diktaturës? Pse e akuzonte Hrushovin të ketë bërë një gabim të madh, në kohën kur ky përpiqej të demaskojë krimet staliniste? Për çfarë arsye e quajti Solzhencinin “element të dëmshëm”», pyetet me të drejtë Bernard- Henri Lévy duke konstatuar se kanë ekzistuar dy J.P Sartre, dy fryma me një kokë, përafërsisht si ai përbindëshi tek Moby Dick, i cili poashtu si shkrimtari dhe filozofi kishte sy të shpërndarë larg njëri tjetrit – një lloj çiklopi. Kritika e Lévy në këtë drejtim është e ashpër dhe therëse, mirëpo ajo shpreh edhe një segment tjetër. Sartre ka qenë një si «shtet mobil»: Kur Franca ka marrë ndonjë qëndrim tjetërfare – nga ai siç ka menduar Sartri – ndaj ndonjë shteti, ai, menjëherë ka shkuar atje dhe duke u ulur pranë shefave të atyre shteteve, ka folur në emër të një France tjetër, ndryshe, pra si një lloj instituti për balancim, paraqitje, e cila shpesh, ka qenë më e rëndësishme se sa vetë politika zyrtare franceze.
GËNJESHTRAT NË KURRIZ TË LETËRSISË
Mbi të gjitha apeli i Lévy është fare i qartë: «çka sot mbetet janë veprat e tij. E pikërisht kjo është më e rëndësishmja». Nga ky konkluzion nis edhe analiza mbi Sartre letrar. Veprimtaria e Sartrit është po aq voluminoze sa edhe teoria e tij filozofike. Lévy, biografinë «Fjalët» të Sartrit e kualifikon si një «gënjeshtër në kurriz të letërsisë; ku autori është aq i dashuruar në fjalë, saqë me plot mjeshtri artistike i vret ato». Nga ky botëkuptim mbi letërsinë ai mohon çmimin Nobel, kështu duke vënë në dyshim kompetencën e këtij instituti për të vlerësuar letërsinë. Letërsinë e tij. Shkencëtarët që kanë vlerësuar veprat – sipas tij – nuk janë ende në gjendje t’i kuptojnë ato, nuk e dinë se për çfarë bëhet fjalë aty, prandaj çmimi i tyre është i pavlefshëm. Gjithçka në funksion të karakterit kontradiktor të Sartre. Mirëpo gjithë kjo – sipas Lévy – është material që i hyjnë në punë një biografie, por jo edhe nivelit parnasian të letërsisë së këtij shkrimtari që aq shumë ndikoi në formimin e vetëdijes së shekullit të fundit. Ai për Lévy-n mbetet intelektuali absolut i shekullit.
Libri i Bernard – Henri Lévy përmbyllet në të njëjtën mënyrë siç hapet: në ceremoninë e varrimit të Sartrit. «Sot ka vdekur një djalë i ri», thotë një këngëtare plakë, të cilës Sartri ia ka shkruar tekstet e këngëve, ndërsa Parisi mblidhet i tëri përreth një varri duke pëshpëritur: «Ky plak ishte i riu jonë».